SLOBODARSKI DUH ANTIFAŠISTE ŽIKICE JOVANOVIĆA ŠPANCA JAČI JE OD SVAKE POKVARENE VLASTI ^Featured

Pre 105 godina 17. marta 1914. u Valjevu je rođen simbol borbe za slobodu svog naroda, antifašista revolucionar, novinar, svoj čovek  Valjevac Žikica Jovanović-Španac.

Malobrojni će se setiti  buntovnog mladića spremnog da misli svojom glavom i prepozna i danas preteće zlo i pošast, fašizam što opet preti sa svih strana. Baš ti malobrojni položiće cvet u spomen parku na grob na Petom puku, i na spomen obeležja kod Doma kulture, u Parku na Jadru, u Beloj Crkvi, u Radanovcima. Staviće cvet  i na kuću Jovanovića u centru grada. Malim znakom pažnje  obeležiće dan rođenja plemenitog čoveka  koji je sebe nesebično žrtvovao u 27. godini‚ 12.marta 1942. pao na braniku domovine, od ruke izdajnika, a koga drugog. Znao je šta ga čeka, svesno  žrtvujući mladi život za bolje sutra svog naroda, i običnih ljudi nema .

 Sa saborcima parizanima u  Beloj crkvi 7.jula 1941. Žikica je pucao nemajući izbor, u samoodbrani u sluge okupatora, žandarme stoku i kvislinge i uvek protiv naroda, čast izuzecima.

Voljom  nenarodne vlasti žandarmi, oduvek polusvet, poslušnici pokvarene vlasti, čast izuzecima, su proglašeni nevinim žrtvama bratoubilačkog rata.

Žikica je bio drugi po redu sin, posle Dragoljuba, u porodici kafedžije, kasnije imućnog trgovca Milana Jovanovića, doseljenika iz Kruševca i njegove supruge Olge, rođene Đorđević, ćerke Dimitrija Đorđevića poštanskog službenika, poreklom iz Temišvara.

Nedugo po Žikicinom rođenju, jula 1914. godine izbio je Prvi svetski rat, a njegov otac je bio mobilisan u Srpsku vojsku. Žikicina majka Olga je s decom otišla u Kruševac, kod muževljeve rodbine, a kasnije se ponovo vratila u Valjevo. Žikica je završio četvorogodišnju osnovnu školu i 1925. godine upisao Valjevsku gimnaziju. Tokom školovanja ispoljavao je naklonost prema književnosti. Pisao je književne sastave i priče, sa veoma kritičkim prikazima društva. Imao je smisla i za slikanje, a isticao se u crtanju karikatura, posebno pojedinih nastavnika, i likova pojedinih političara. Savremenici iz školskih dana Žikicu su opisivali kao mladića bistrog uma, vedrog duha, otvorenog karaktera, ali i pomalo svojevoljnog, spremnog da neposredno, neretko i vrlo eksplozivno reaguje na nečije postupke. Zbog svoje samostalnosti i prkosa, nije podnosio ponašanje pojedinih profesora, spremnih da omalovaže učenike, otvoreno se protivio takvim postupcima. Zbog svojih slobodnih stavova brzo je došao na udar uprave škole, pa je jedan incident iskorišćen za njegovo isključenje iz škole. U sedmom razredu, je isključen iz škole sa đacima koj su se fizički obračunali sa jednim profesorom. Žikica nije bio akter incidenta. Bio je odličan đak, i školovanje nastavio u Beogradu u Prvoj muškoj gimnaziji gde počinje da se interesuje za revolucionarni pokret radnika.

Nakon maturiranja, 1932. godine upisao je studije književnosti na Filozofskom fakultetu i spoznaje srž organizovanog revolucionarnog studentskog pokreta, kojim rukovodi a ilegalna Komunistička partija Jugoslavije (KPJ). Ubrzo se uključio u studentski pokret, i sarađuje u listu „Student”, a učestvuje i u demonstracijama protiv vlasti.

Žikica svoju društvenu i političku aktivnost razvija i u rodnom Valjevu, gde tokom raspusta promoviše program tada ilegalne Komunističke partije Jugoslavije. U društvu istaknutih političkih trubuna KPJ — Dragojla Dudića, naprednog zemljoradnika i književnika, i Miše Pantića, lekara, učestvuje u agitaciji za listu Udružene opozicije na parlamentranim izborima maja 1935. godine. Sa grupom omladinaca krišom je noću učestvovao u rasturanju predizbornih letaka po valjevskim ulicama. Nakon izbora, na kojima je opoziciona lista dobila 37% glasova, a svega 18% mandata, u Valjevu je došlo do demonstracija opoziciono raspoloženih građana. U leto   1935. godine postaje član KPJ.

U prvim godinama „Šestojanuarske diktature” partijska organizacija KPJ u Valjevu je razbijena, a prva obnovljena ćelija KPJ u Valjevu je bila formirana u drugoj polovini 1934. godine. U cilju većeg angažovanja omladine u KPJ, u leto 1936. godine je bio formiran marksistički kružok a pored Žikice deluju Mile Milatović i Mića Jeremić. Žikica je bio pročelnik marksističkog kružoka koji je okupljao revolucionarne studente, a kasnije i mlade radnike i članovi su se ideološki uzdizali, i učili političkom radu i razvijanju političke svesti u narodu. Žikica je takođe delovao i u radu valjevskog Omladinskog kluba intelektualnih radnika, kulturno-prosvetnoj organizaciji, koja je bila formirana početkom 1930-ih godina i predstavljala legalnu formu rada tada ilegalne KPJ i njene omladinske organizacije — Saveza komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ). Jedan od osnivača ovog udruženja i njegov glavni delatnik bio je valjevski lekar Miša Pantić.

Žikica je aktivno radio i na povezivanju revolucionarnih studenata iz Valjeva sa drugim revolucionarnim studentnima Beogradskog univerziteta. Preko Udruženja studenata slavistike u svom Valjevu je organizovao književno popodne na kome su čitani njihovi radovi, kao i nastup recitatorskog hora Beogradskog univerziteta. Tom prilikom izveden je i pozorišni komad „Mati” čehoslovačkog književnika Karela Čapeka.

Političko angažovanje Žikice Jovanovića u Valjevu i Beogradu usporavalo je njegove studije, a na to je uticala i njegova želja da se posveti novinarstvu. Smatrao je da će mu novinarstvo, pošto je imao dara za pisanje, dati mogućnost za njegov širi javni rad. Nakon kraćeg rada u valjevskom listu „Štampa”, postao je 1936. godine dopisnik beogradskog lista „Politika”. Počeo je u rubrici o kriminalu, što je   za početnike u novinarstvu normalno, ali reportaže o prestupima i prestupnicima ubrzo su zapažene, jer su pisane književnim jezikom, i načinom opsivanja slučajeva i ličnosti, a članke je obogaćivao karikaturama ili fotografijama, koje je kao foto-amater snimao sam. Obeležen kao komunista, krajem 1936. godine mu je otkazana saradnja.

Nakon napuštanja novinarstva, početkom 1937. godine Žikica se vratio studijama i posvetio prevođenju tekstova sa engleskog jezika, kao i većem angažovanju u radu Narodnog fronta u Valjevu. Ova organizacija nastala je nakon Sedmog kongresa Kominterne, 1935. godine i delovala je pod parolom „borbe protiv fašizma i rata, a za mir i demokratiju”, a Žikica je bio aktivan propagator ovog programa. U to vreme rasplamsava se građanski rat u Španiji, započet jula 1936. godine vojnom pobunom generala Franciska Franka, a uz pomoć fašističkih paravojnih formacija iz Italije i Nemačke. Španska republika se teško borila sa fašističkom pobunom, Vlada Španije sastavljena od socijalista i komunista, septembra 1936. poziva sve antifašiste da se u redovima Internacionalnih brigada pridruže španskom narodu u borbi protiv fašizma. U  listu „Proleter“ Josipa Broza Tita, u ime Centralnog komiteta KP Jugoslavije poziva sve komuniste i antifašiste da se uključe u odbranu Španske republike.

Žikica kao dobrovoljac se sa Internacionalnim brigadama bori protiv fašizma. Pred polaganje diplomskog ispita, početkom 1938. godine Žikica Jovanović je otišao u Španiju, preko Pariza, navodnio da uči francuski jezik. Preko Pirineja se ilegalno prebacio u Španiju uprkos negodovanju valjevske partijske organizacije KPJ, koja je smatrala da ne treba da ide u rat jer je bio kratkovid i nije služio vojnu obavezu, niti prošao vojnu obuku na kojoj bi stekao znanja neophodna za ratovanje.

U Španiji  Žikica se borio u jugoslovenskoj četi bataljona „Divizionario”, u sastavu 45. divizije Republikanske armije. Učestvovao je u borbama na više frontova — aragonskom frontu i u Tortozi, kao i na položajima prema gradu Gandesi, tokom Bitke na Ebru 1938. godine je ranjen prilikom eksplozije granate. Nalazio se u divizijskoj izviđačkoj grupi, koja je izvela nekoliko ratnih podviga. U martu 1939. godine snage pod komandom generala Franka zauzimaju Madrid, i to je bio kraj građanskog rata. Borci Internacionalih brigada tada su prešli u Francusku, gde su odmah bili smešteni u sabirne logore — Sen Seprijen i Aržels. Nakon tri meseca, su prebačeni u novopodignuti logor „Girs“, na putu između mesta Po i Bajon. Oko 300 jugoslovenskih dobrovoljaca, nije moglo kući odlukom vlasti Kraljevine Jugoslavije Septembra 1940. godine Žikica je ipak uspeo da se vrati u Jugoslaviju. i sa još šestoricom španskih dobrovoljaca, i lažnim ispravama na ime jednog studenta medicine uspeva brodom da stigne u Split, a zatim i u svoje Valjevo.

Odeljenje za državnu zaštitu Ministarstva unutrašnjih poslova izdaje poternicu, a od Banske vlasti Banovine Hrvatske i Redarstvenog ravnateljstva u Zagrebu je traženo da sedmoricu španskih dobrovoljaca uhapsi i privede u Logor u Bileći.

Žikica je u predratnom periodu napisao nekoliko manjih priča, a tokom ratovanja u Španiji, a zatim posebno u logoru u Franuskoj je pisao dosta, ali sećanja na događaje u Španiji, kao i događaje dobrovoljaca u logoru nisu sačuvana. Prilikom silaska sa broda u Splitu, svoje zapise i karikature je predao jednom drugu sa molbom da mu ih pošalje poštom u Valjevo. Dalja sudbina tog druga, kao i predatih rukopisa ostala je nepoznata. Takođe, jedan deo rukopisa i crteža stavio je u limenu kutiju i 1941. godine pre odlaska u partizane zakopao u bašti roditeljske kuće. Međutim, nakon rata, ova kutija nije pronađena.

Iz Španije, a i kasnije iz logora u Francuskoj je često pisao roditeljima u Valjevu, a najčešće majci-

Draga majko,

Mnogo sam o tebi mislio i često me zahvati pomisao da sam bio nepravedan prema tebi. U poslednje vreme, naročito, sve češće i češće poželim da ti u jednoj jedinoj reči kažem sve što se gomilalo u meni i tražilo oduške.

Tu reč ne mogu da nađem.

Na mene navaljuju sećanja na drage trenutke. Ne mogu da ti izrazim ni delić onoga što osećam. Reči mi beže i sve je nekako jadno i pusto. To je nešto veliko, svetlo, i puno reči to ne mogu da izraze.

Ja sam upoznao bedu ljudi pred smrću. Treba li da ti kažem da sam mnogo puta video umiruće ljude, koji su, meni nerazumljivim jezikom, dozivali u bunilu bolova. Ljudi su umirali iskasapljeni po kotlinama i bolnicama... Ti ljudi umirali su za dobro čovečanstva. Oni su to znali. Pa ipak, u časovima kada je od njihovih mladih života ostajalo samo krvavo klupče bolova, oni su dozivali jedno ime. Nisu dozivali Boga. On je suviše dalek, suviše stran njihovim bolovima. Dozivali su ime koje im je udahnulo život, udahnulo ljubav — Madre, madre mia!

Bio sam sebičan kada sam život ponudio stvari koja je pravedna, kada sam pošao u Španiju. Moj život bio je i tvoj. Bio sam sebičan što sam hteo da ga uzmem od tebe i da ga dam ljudima. Ali ja znam da ti ne možeš a da mi ne odobriš što sam pošao za onim u šta verujem i što smatram za pošteno i plemenito. Moj život bio bi bez smisla ako bih se, kada sam jednom saznao istinu i poverovao u nju, odrekao nje i pokušao da ućutkam glas savesti.

Majko, ja nisam mogao ostati slep i gluv za bolove i dozive čovečanstva. Ja to nisam mogao. Ja volim čoveka. Ti si mi udahnula ljubav. Razumi to, i molim te, oprosti što sam ti naneo bol. Tebi i ocu" napisao je Žikica svojoj majci Olgi maja 1939. godine.

Po povratku u Valjevo Žikica se dobrovoljno prijavio Sreskom načelstvu, jer se znalo da je učestvovao u Španskom građanskom ratu. Zahvaljujući uticaju njegovog oca Milana, koji je bio ugledni trgovac u Valjevu, nije bio uhapšen i upućen u Logor u Bileći, koji je ubrzo potom novembra 1940. godine bio raspušten. Izvesno vreme je proveo u zatvoru „Glavnjača”, ali je početkom novembra bio vraćen u mesto rođenja na „prinudni boravak pod nadzorom vlasti”.

Krajem 1940. godine Drugi svetski rat je trajao već godinu dana, a vodeće fašističke sile — Treći rajh i Kraljevina Italija su okupirale najveći deo Evrope. Zbog pronemačke politike koju je vodila Vlada Cvetković-Maček, kao i prethodna Vlada Milana Stojadinovića, u Kraljevini Jugoslaviji je vladalo veliko neraspoloženje među antifašističkim i demokratskim snagama i raslo je antiratno raspoloženje. U isto vreme vlast se obračunavala sa revolucionarnim radničkim pokretom, što je krajem decembra 1940. godine rezultiralo zabranom Ujedinjenih radničkih sindikata, kao i hapšenjem istaknutih sindikalnih prvaka i komunista.U cilju jačanja antifašističkog raspoloženja, Žikica je u dogovoru sa partijskom organizacijom, na skupovima radnika i omladinaca Valjeva pričao o svom učešću u Španskom građanskom ratu i isticao da to nije bila samo borba za demokratski poredak i slobodu španskog naroda, već i borba protiv međunarodnog fašizma. Na velikom skupu članova KPJ i SKOJ, članova Sindikata, pripadnika radničke i srednjoškolske omladine na Magdalenića šancu, pored Filipa Kljajića Fiće, sekretara Okružnog komiteta KPJ za Valjevo govorio je i Žikica Jovanović.

Na vest o pristupanju Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu, 25. marta 1941. godine u Valjevu su izbile demonstracije učenika Državne trgovačke akademije, a tokom večeri su im se pridružili radnici i građani Valjeva, njih oko 1.000. Sutradan, 26. marta demonstrantima su se priključili radnici fabrike „Vistad”, a u toku dana došlo je do sukoba demonstranata sa žandarmima. Kada je 27. marta objavljeno da je izvršen vojni puč i zbačena Vlada, demonstracije su prerasle u masovne manifestacije podrške puču, u kojima je učestvovalo oko 8.000 ljudi. U ovim manifestacijama aktivno su učestvovali članovi KPJ i SKOJ-a, a posebno omladinci predvođeni sekretarom Okružnog komiteta SKOJ-a za Valjevo Milivojem Radosavljevićem. Tokom martovskih događaja, Žikica je po prvi put nastupao u javnosti kada je na starom Bairskom groblju, na mestu gde se danas nalazi Spomenik borcima Revolucije, održano više sastanaka na kojima je učestvovalo više od 200 ljudi kojima je govorio o borbi protiv fašizma.

Ubrzo nakon vojnog puča objavljena je opšta mobilizacija, ali pošto nije služio vojni rok u Jugoslovenskoj vojsci, Žikica nije mobilisan i pored toga što je imao veliko vojno iskustvo iz Španskog građanskog rata. Nakon napada Sila Osovine na Jugoslaviju, aprila 1941. godine Žikica se dobrovoljno prijavio da ide na front, ali je, zbog brzog sloma Jugoslovenske vojske tokom Aprilskog rata, okupaciju zemlje dočekao u Valjevu.

Pošto je kod vlasti, ali i u javnosti bio poznat kao komunista i španski borac Žikica Jovanović je prve mesece okupacije proveo povučen u svojoj porodičnoj kući. Održavao je veze sa valjevskom partijskom organizacijom i pratio ratne događaje u svetu. Odmah po dobijanju vesti o napadu na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. godine, Žikica je u strahu da će biti uhapšen napustio Valjevo i otišao u selo Osladić, kod prijatelja Tiće Milosavljevića, gde saznaje za odluku Okružnog komiteta KPJ za Valjevo da se   formira Valjevski partizanski odred, a donetu u selu Zlatariću 25. juna 1941. godine.

Na prvoj sednici Štaba Valjevskog partizanskog odreda održanoj 28. juna 1941. godine u Bujačiću, doneta je odluka o komandnom kadru četa. Između ostalog, za komandira Rađevske partizanske čete imenovan je Nikola Andrić, podoficir Jugoslovenske vojske, a za političkog komesara Žikica Jovanović Španac. Nakon dobijanja ove direktive, Žikica se povezao sa doktorom Mišom Pantićem i noću su obilazili okolna sela, gde su objašnjavali seljacima političku situaciju i upozoravali ih da ne predaju oružje koje je ostalo nakon kapitulacije Jugoslovenske vojske, jer će im uskoro zatrebati, dok su članove KPJ obaveštavali da su postali borci partizanske čete.

Štab Rađevske partizanske čete formiran je 2. jula 1941. godine u Osladiću, a sutradan, 3. jula u zgradi osnovne škole u selu Gunjacima je održan partijski sastanak kome su prisustvovali članovi KPJ iz Pecke, Gunjaka i Bastava. Ovaj sastanak vodili su dr Miša Pantić i Žikica Jovanović. Oni su saopštili okupljenima odluku Okružnog komiteta o formiranju partizanske čete. Nakon toga, četa je imala osam boraca, naoružanih sa pet pušaka, jednim neispravnim puškomitraljezom, dva revolvera i nekoliko bombi.

Nakon napada na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. godine okupator je otpočeo hapšenje svih registrovanih komunista i njihovih simpatizera. Pošto je Žikica iz predostrožnosti napustio Valjevo i prešao u ilegalu, sutradan, kada je policija došla da ga uhapsi nije ga zatekla kući pa je smatrajući da je begunac uhapsila njegovu porodicu i nekoliko dana ih zadržala u zatvoru. Inače, još u toku Aprilskog rata, Žikicin brat Dragoljub, kao oficir Jugoslovenske vojske odveden je u zarobljeništvo. Nakon formiranja partizanske čete, Žikica je preko jedne devojke poslao poruku majci da mu pošalje pištolj, dvogled i mapu, koje je nakon povratka iz Španskog građanskog rata zakopao u dvorištu kuće. Žikicina majka Olga bila je jedina osoba koja je znala za mesto u aleji sa cvećem na kome su zakopane ove stvari. Kako bi sinu što sigurnije poslala tražene stvari i kako devojku, koja je trebalo da mu ih odnese, ne bi dovela u opasnost, ona je mapu stavila u jedan nemački modni žurnal, dok je pištolj i dvogled stavila u izdubljenu bundevu i sve zajedno spakovala u korpu sa povrćem.

Štab Rađevačke partizanske čete, pored Žikice, sačinjavali su Miša Pantić i učitelj Čeda Milosavljević, doneo je odluku da tradicionalni ivanjdanski narodni sabor u Beloj Crkvi, kod Krupnja iskoristi za održavanje zbora.

U toku noći oni su pošli u pravcu Bele Crkve i u zoru 7. jula 1941. godine stigli pred selo. Četa se smestila u šumi zvanoj Slaovina, a Miša Pantić je otišao do kuće studenta prava Vladana Bojanića, sekretara novoformirane partijske ćelije u selu i s njim se dogovorio oko održavanja skupa. Dok je četa čekala u šumi, članovi i simpatizeri KPJ su ljudima po selu objavili da će se na saboru održati zbor kome treba da prisustvuju i da će na zboru govoriti ljudi koji su otpočeli oružanu borbu protiv okupatora.

Oko četiri sata popodne, na mestu gde se održavao narodni sabor pred okupljenim narodom su se pojavili borci Rađevačke čete. Na čelu je bio Žikica, s kačketom na glavi, bez obeležja i sa pištoljem o pojasu. Njihovu pojavu narod je radosno pozdravio, a prepoznao je dr Mišu Pantića, za koga se pročulo da je izašao iz Valjeva i da priprema oružanu borbu. Sa stepenica kafane koja se tu nalazila, okupljenom narodu su se obratili Miša Pantić, Čeda Milosavljević i Žikica Jovanović.

Govorili su o sramnoj kapitulaciji, o okupaciji zemlje, i režimu terora i eksploatacije, o domaćim izdajnicima slugama okupatora, o Sovjetskom Savezu i snazi Crvene armije, a podsetili su prisutne i na junake sa na Cera, Mačkovog kamena i Gučeva.

Pozvali su narod  da stupi u partizanske, redove otpora fašistima i domaćim izdajnicima.

Na kraju zbora nekoliko mladića se prodružilo partizanima,a zatim su se uputili nazad u šumu.

Na poziv predsednika opštine ubrzo su u selo stigla dva žandarma, obaveštena o dolasku „naoružanih komunista”. Narednik Bogdan Lončar i kaplar Milenko Braković su počeli da rasteruju okupljeni narod, a student Vladan Bojanić, odlazi u šumu i obaveštava partizane šta se desilo. Žikica Jovanović se odmah vratio u nameri da ih razoruža. Prilazeći mestu gde je bio održan zbor partizani su videli su gužvu koju su izazvali žandarmi i   Žikica je preko čistine krenuo ka žandarmima i masi ljudi, sa trojicom partizana. Kada im se približio na petnaestak metara, neko od okupljenih je žandarmima viknuo, da su stigli partizani, na šta su se oni okrenuli i sa uperenim oružjem povikali Žikici da se preda. Dobili su isto upozorenje od Španca.

Jedan od žandarma je pucao na Žikicu, i promašio ga. Usledio je odgovor partizana. Jedan žandarm je smrtno pogođen pao na zemlju, dok je drugi pucao, ali je i on ubrzo pao smrtno ranjen.

Nakon pucnjave Žikica je prišao  ubijenim žandarmima i okupljeno narodu iznenađenim brzinom zbivanja i neočekivanim obrtom situacije,  kratko poručio:"Ovako će proći svi oni koji budu služili okupatoru”

Akcija izvedena na ivandanjskom vašaru u Beloj Crkvi, brzo je odjeknula Rađevinom i celim valjevskim krajem. Danima se prepričavalo o pojavi partizana i njihovom obračunu sa žandarmima. Narod je ispredao razne priče, koje su najčešće bile preuveličane, ali je i sama kvinsliška štampa iz Beograda pišući o ovom događaju kao o „početku komunističkih nereda u Srbiji” širila vest o pojavi partizana.

Odmah nakon oslobođenja Jugoslavije i završetka Narodnooslobodilačkog rata, Narodna skupština Srbije je 27. juna 1945. godine donela odluku o proglašenju 7. jula za praznik — Dan ustanka naroda Srbije.

Rađevačka partizanska četa je nakon akcije u Beloj Crkvi patrolirala po selima oko Rožnja, gde je prikupljala oružje i primala nove borce. Četa je 19. jula 1941. godine izvršila napad na Pecku. Sa 35 boraca, podeljenih u tri kolone upali su u Pecku i zaplenili 10 pušaka i dosta municije. Na Valjevsku Kamenicu, sedište podgorskog sreza, napad je izvršen u noći 20/21. jula 1941. godine pod komandom novog komandira čete Miše Dudića.  Nakon napada partizana na Pecku i Valjevsku Kamenicu, okupatorske vlasti su pojačale garnizone i žandarmerijske stanice u ovim i okolnim mestima. Nemci su odredili svoje jedinice, pripremljene za lake operativne pokrete, stacionirane na teritoriji Rađevine i Azbukovice, a nemački garnizon u Krupnju je povećan sa 40 na 250 vojnika. U rudniku Stolice i selu Bela Crkva su takođe bili smešteni vodovi Nemaca od po 40 vojnika. Krajem jula i početkom avgusta 1941. godine desetine Rađevačke čete su obilazile sela i uništavale opštinske arhive u selima Gračanica i Postenje u azbukovačkom srezu, u Stavama i Belotiću u rađevskom srezu i u Ostružnju i Lopatnju u podgorskom srezu. Do polovine avgusta 1941. godine Rađevačka partizanska četa je narasla na preko 150 naoružanih boraca i kontrolisala je teritoriju rađevskog, azbukovačkog i podgorskog sreza, izuzev u sedištima srezova. Dana 17. avgusta 1941. godine Žikica Jovanović Španac se ponovo našao u Beloj Crkvi. On je sa vodom od 26 boraca izvršio napad na nemačku posadu, koja je imala 40 vojnika. Nakon višečasovne borbe Nemci su bili naterani na povlačenje. U toku borbe ubijeno je 12 Nemaca, među kojima i jedan niži oficir, a zaplenjena je veća količina naoružanja i vojne opreme, konzervirana hrana, odeća, obuća... Nekoliko dana kasnije, 20. avgusta 1941. godine, grupa od 20 boraca Rađevske čete pod Žikicinom komadom napravila je u blizini Osečine zasedu nemačkoj koloni kamiona, kojima je prevožena ruda antimona iz rudnika Stolice. Ovaj događaj zapisao je i u svom „Dnevniku 1941.” Dragojlo Dudić, navodeći na dan 26. avgusta — „Kurir iz Valjeva javlja da je naša Azbukovačka četa imala sukobe s Nemcima na putu Valjevo—Loznica i da su dva kamiona mrtvih Nemaca doterana u Valjevo iz Podgorine”. Prve ustaničke borbe i njihovi uspesi imali su dubokog odjeka, ne samo u valjevskom kraju, već i u čitavoj zapadnoj Srbiji, kao i u drugim delovima Srbije i u istočnoj Bosni. Poverenje naroda prema borcima je raslo i počelo je masovno pomaganje ustaničkih jedinica. Seljaci su im donosili hranu i odeću, obaveštavali ih o kretanju neprijatelja i o njihovim zamkama.

U selu Robaje, kod Valjeva 21. avgusta 1941. godine održan je sastanak članova Štaba Valjevskog partizanskog odreda sa članovima Glavnog štaba NOP odreda Srbije Filipom Kljajićem i Rodoljubom Čolakovićem i instruktorom Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Milošem Minićem na kome je donet plan o završnim borbama za oslobođenje teritorije valjevskog okruga, s tim da najpre treba da budu oslobođene teritorije Rađevine, Azbukovice i Podgorine. Pošto su u prethodnom periodu partizani Rađevačke čete ovladali ovom teritorijom, bilo je potrebno uništiti uporišta Nemaca u rudniku Stolice i Krupnju, koji je bio središte rađevskog sreza. Zadatak za zauzimanje rudnika Stolice pripao je borcima Rađevačke čete.Ovaj rudnik je Nemcima bio važan za ratnu industriju, jer su iz njega eksploatisali antimon, rudu značajnu za izradu aviona (osim u Stolicama, Nemci su u čitavoj okupiranoj Evropi antimon eksploatisali još samo u jednom rudniku).

Nemci su u rudniku imali posadu od 38 vojnika, a oko rudnika je izgrađen jak sistem odbrane, koji su činila utvrđenja i bunkeri. Napad je bio izvršen po kišnoj noći između 1. i 2. septembra 1941. godine i u njemu je učestvovalo oko 60 boraca iz Rađevačke čete i jedna grupa boraca iz Kolubarske čete, a napadom je rukovodio Žikica Jovanović Španac. Sutradan nakon oslobođenja rudnika Stolice, 2. septembra 1941. godine otpočele su borbe za oslobođenje Krupnja, gde se nalazio nemački garnizon jačine oko 300 vojnika. Ovaj napad organizovan je u saradnji sa vojno-četničkim odredima popa Vlade Zečevića i poručnika Ratka Martinovića, a partizanskim snagama je komandovao potporučnik Miloš Dudić, komandir Rađevske partizanske čete. Do jutra 3. septembra partizansko-četnike snage su uspele da uđu u Krupanj, ali nisu uspeli da savladaju nemačka uporišta. Pošto se bolnica nalazila na mestu pogodnom za odbranu, njoj se preko dana nije moglo prići, pa se za sledeći napad čekala noć. U toku dana nemačko-ustaška avijacija je sa šest aviona bombardovala Krupanj i okolna mesta, a iz Valjeva je bila upućena jedna nemačka jedinica, ali je ona kod sela Zavlake zaustavljena od strane četničko-partizanskih snaga i naterana na povlačenje ka Valjevu. U toku sledeće noći obnovljeni su napadi bombaša na bolnicu, ali su odbijeni žestokim otporom. U zoru je otpočeo novi vazdušni napad na Krupanj, a posebno na ustaničke položaje. U toku bombardovanja, nemačke snage su u nekoliko kolona napuštale bolnicu, krećući se ka selu Zavlaka, gde su upale u partizansko-četničku zasedu. U borbama je bilo zarobljeno 108 nemačkih vojnika, među kojima je bilo oko 30 ranjenika. Manji deo, njih oko 60 je uspelo da se provuče između ustaničkih položaja i da stigne do Valjeva, dok se jedna grupa Nemaca, nakon nailaska na zasedu rasturila po okolini. Zajednički partizansko-četnički Štab doneo odliku da se formira goneći odred sa zadatkom da pohvata razbežane nemačke vojnike. Komanda nad ovom poternom jedinicom bila je poverena Žikici Jovanoviću Špancu i ona je na prostoru do Osečine i Komirića uspela da uhvati 18 Nemaca, koji su u bekstvu bacali oružje i uniformu sa ciljem da stignu do Valjeva.

Oslobođenjem Krupnja bio je utvrđen centar prve slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji, a istovremeno i na teritoriji čitave Srbije. Ovde je nakon napuštanja okupiranog Beograda, 22. septembra, došao komandant Glavnog štaba NOPOJ i generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito. Tu je prvi put video zarobljene nemačke vojnike, koji su ujedno bili i jedini nemački zarobljenici u čitavoj Evropi. Nakon dolaska u Krupanj, Tito se u Stolicama susreo sa ostalim članovima Glavnog štaba NOP odreda Jugoslavije, koji su posle njega napustili Beograd. Nakon nekoliko dana, u Stolicama je održano vojno-političko savetovanje na kome su analizirana dotadašnja iskustva, razmotrena pitanja dalje oslobodilačke borbe i donete odluke za učvršćenje i razvijanje dalje borbe.

Još u toku borbi za Krupanj ustaničkim snagama je pristigla grupa od oko 400 dobrovoljaca iz Pecke i okoline, a manje grupe su dolazile iz svih krajeva valjevskog okruga. Nakon oslobođenja, na okupu se našla masa od skoro 1.000 ljudi koji su želeli da se priključe borbi. Za Rađevsku partizansku četu, koja je do tada imala oko 350 boraca, ovo je bilo trostruko povećanje, pa je Štab Valjevskog partizanskog odreda doneo odluku da se dotadašnje čete preformiraju u bataljone. Prvi formirani bataljon bio je Rađevski partizanski bataljon, čije je formiranje sprovedeno od 4. do 7. septembra. Komandni sastav bataljona ostao je isti — komandant Miloš Dudić, politički komesar Žikica Jovanović Španac i zamenik političkog komesara Čeda Milosavljević, partijski rukovodilac ove vojne jedinice.

Nakon oslobođenja Ljiga, 10. septembra 1941. godine, koji je izvršila Kolubarska partizanska četa, došlo je do priliva novih boraca pa je doneta odluka o formiranju Kolubarskog bataljona. Pošto je u borbama u Ljigu teško ranjen komandir Kolubarske čete Radivoje Jovanović Bradonja, prilikom formiranja bataljona, za njegovog komandanta je bio imenovan Žikica Jovanović Španac, a za političkog komesara Stevan Marković Singer. Kolubarski partizanski bataljon imao je tada šest četa. Odmah nakon oslobođenja Krupnja, Štab Valjevskog partizanskog odreda je naredio blokadu Valjeva. Prve pripreme za ovu operaciju izveli su borci Rađevačkog partizanskog bataljona, koji su učestvovali u oslobođenju Krupnja. Oni su zaposeli sve puteve koji su vodili ka Valjevu, a potom su im se priključile tri čete Kolubarskog i delovi Podgorskog bataljona pa je potpuna blokada Valjeva sprovedena između 15. i 18. septembra 1941. godine. Osim partizana, u blokadi Valjeva učestvovali su i podrinski četnici Draže Mihailovića.

Pod Žikicinom komandom borci Kolubarskog odreda su zaposeli puteve koji od Valjeva vode ka Užicu, Mionici i Beogradu. Dana 21. septembra 1941. godine pokušali su sa četiri tenka i 400 vojnika da prodru putem ka Užicu, ali su jakom odbranom boraca Kolubarskog bataljona bili primorani na povlačenje. Istog dana 125. pešadijski puk je nakon petodnevnih borbi sa borcima Posavskog partizanskog odreda uspeo da probije blokadu u uđe u Valjevo, kao pomoć okruženim jedinicama. Nakon dobijanja pojačanja Nemci su tokom 25. i 26. septembra pokušali veliki prodor, uz pomoć artiljerije i tenkova, ali nisu uspeli da probiju blokadu.

Borbe oko Valjeva su vođene svakodnevno, posebno su intenzivirane krajem oktobra, nakon što je nemačka 342. pešadijska divizija uspela da zauzme Krupanj i 25. oktobra prodre do Valjeva. U ovom periodu, veće borbe na sektoru Kolubarskog bataljona su vođene 30. oktobra 1941. godine, kada su uz pomoć boraca iz Užičkog partizanskog odreda uspeli da spreče pokušaj delova nemačke 342. pešadijske divizije da se iz Valjeva probiju ka Kosjeriću i Užicu i tom prilikom su uništena dva tenka. Blokada Valjeva trajala je sve do kraja novembra 1941. godine, kada su Nemci uspeli da potisnu oslabljene snage Valjevskog odreda i razbiju obruč. Ovom je prethodio početak partizansko-četničkog sukoba u Srbiji i povlačenje jedinica četnika Draže Mihailovića iz blokade Valjeva nakon toga. Nemačka 342. divizija je 25. novembra 1941. godine jakim snagama krenula putem Valjevo—Kosjerić, gde se kod Bukova sukobila sa pet četa Kolubarskog odreda koje su uspele da je privremeno zaustave. Uz podršku avijacije i tenkova, 27. novembra 1941. nemačke snage su uspele da slome otpor delova Valjevskog, Drugog šumadijskog i Užičkog partizanskog odreda. Istovremeno, drugi deo nemačke 342. divizije je takođe jakim snagama uspeo da savlada delove Valjevskog, Užičkog i Posavskog partizanskog odreda i zazuzme Ljuboviju.

Teške borbe vođene sa nemačkom 342. pešadijskom divizijom prilikom deblokade Valjeva, bile su deo šire okupatorove zamisli da uništi ustaničke snage u zapadnoj i centralnoj Srbiji, poznate kao Prva neprijateljska ofanziva. Istovremeno sa ofanzivom kod Valjeva, jake okupatorsko-kvinsliške snage su uspele da savladaju otpor drugih partizanskih odreda i zauzmu oslobođenu teritoriju, sa centrom u Užicu, u koje su ušli 29. novembra 1941. godine. Prema zamisli Vrhovnog štaba, glavina partizanskih odreda trebalo je da se povuče ka Sandžaku, preko reke Lim, u italijansku okupacionu zonu, koju nije zahvatila ofanziva. Nakon prodora nemačkih snaga preko linije Valjevo—Loznica prema Užicu, snage Valjevskog i Podrinskog partizanskog odreda su ostale odsečene od glavnine snaga, koje su se povlačile ka Sandžaku. Jedinice Kolubarskog partizanskog bataljona su se tokom završnice neprijateljske ofanzive skoncentrisale na Kaluđerskim barama na Tari. U selu Dragodolu, kod Pecke, 4. decembra 1941. godine je odlučeno da preostale jedinice nastave sa gerilskim ratovanjem. Nekoliko dana kasnije u Štab Valjevskog odreda je došao Mirko Tomić, član Glavnog štaba NOP odreda Srbije, koji je insistirao da se svi odredi upute na svoju teritoriju i da tamo nastave sa delovanjem.

Nakon završene ofanzive, okupatorske snage su otpočele sa akcijom čišćenja terena zapadne Srbije od zaostalih partizanskih snaga. U ovome su imali znatnu podršku odreda srpske žandarmerije, kao i četničkih snaga — Tamnavskog četničkog odreda vojvode Budimira Bosiljčića, Kolubarskog četničkog odreda vojvode Jovana Škare i Valjevskog četničkog odreda vojvode Milorada Radića Pinde. Usled veoma hladne zime, sa visokim snegovima i niskim temperaturama, oni su brzo uspeli da unište preostale partizanske odrede i grupe. Najpre je stradao Podrinski partizanski odred, koji je 16. decembra 1941. godine krenuo u Pocerinu i Mačvu. Potom je stradao Račanski bataljon Užičkog odreda, koji je krenuo na teritoriju račanskog sreza, kao i Tamnavski bataljon koji je krenuo u Podgorinu i Tamnavu. Kolubarski partizanski bataljon se za to vreme vratio na teritoriju valjevskog okruga i zadržao se na prostoru Poćuta—Leskovice—Sušica. Bataljon je tada imao pet četa sa oko 400 boraca, patrolirao je na terenu pojedinih sela i kontrolisao put Valjevo—Užice, imajući nekoliko manjih sukoba sa neprijateljem. Prilikom reorganizacije izvrešna je i izmena komandnog kadra, pa je za komandanta bio postavljen Miloš Dudić, dotadašnji komandant Rađevačkog bataljona, a politički komesar je bio Žikica Jovanović Španac.

Na slobodnoj teritoriji, u selima oko Pecke, Dragodola i Skadra, valjevski partizani su organizovali svečani doček Nove 1942. godine, kojoj su prisustvovali i ostaci Podrinskog partizanskog odreda preformirani u Mačvansku četu. Nakon dočeka, po naređenju Štaba Valjevskog odreda, bataljoni su upućeni na teren valjevskog okruga, sa zadatkom da obilaze partijska i partizanska uporišta. Kolubarski bataljon krenuo je iz sela Leskovice pravcem Bačevci—Prijezdić—Mratišić—Bukovac. Bataljon podeljen u dve grupe, obišao je većinu kolubarskih sela i 19. januara se vratio u Leskovice. Tokom obilaska terena, bataljon je imao nekoliko manjih sukoba sa četnicima. Istog dana, četnici su u Mravinjacima izvršili napad na Mačvansku četu, pa su kolubarske čete poslate u pomoć, kako bi zaustavile četnički napad. Sutradan, 20. januara 1942. godine, izvršen je glavni okupatorski napad na partizane, koji je odbijen, pa su se Nemci povukli ka Valjevu, a u borbi je stradao i komandant ove operacije. Sredinom januara, od Kolubarskog partizanskog bataljona i Druge čete iz Užičkog odreda je formiran Suvoborski partizanski odred sa oko 250 boraca. Komandi sastav ovog odreda ostao je isti kao komandni sastav bataljona — komandant Miloš Dudić i politički komesar Žikica Jovanović Španac. Nakon četničko-nemačkog napada, četnici su svakodnevno napadali partizanske snage, ali su i ti napadi odbijani. U veoma teškim uslovima, partizanske snage su se svakodnevno umanjivale, a borbu je pratila i nestašica municije, odeće i obuće. Novi nemački napad, u sadejstvu sa nedićevcima i četnicima, izvršen je 27. januara 1942. godine kod Sušice. I ovaj napad je odbijen i neprijatelju su ponovo naneseni gubici.Nakon borbe u Sušici, održano je 29. januara 1942. godine savetovanje vojnih i političkih rukovodilaca Valjevskog partizanskog odreda odlučeno je da se slobodna teritorija napusti i da se pređe na gerilsko ratovanje, kao i da se do proleća, zbog nedostatka municije izbegavaju sukobi sa jačim neprijateljskim snagama. Komandu su činili su komandant Radivoje Jovanović Bradonja, politički komesar Mile Milatović i član Štaba Žikica Jovanović Španac. Izborom u Komandu grupe odreda, Žikicu je na mestu političkog komesara Suvoborskog odreda zamenio Andra Savčić.

U selu Krčmar je 7. februara 1942. godine održano novo vojno-političko savetovanje i odlučeno je da se probijanje neprijateljskog obruča oko slobodne teritorije izvrši jedinstvenom operacijom svih snaga. Jake nemačke snage, uz pomoć četnika i pripadnika Srpskog dobrovoljačkog korpusa, sa jakom tehnikom su zaposele komunikacije između Čačka i Užica, pa je Komanda grupe odreda naredila partizanskim odredima da pokušaju da se preko Zapadne Morave prebace na raniji teren u valjevskom kraju, s tim što će se koncentrisati na padinama Maljena. Dolaskom pod Maljen, vojno-politički rukovodioci odreda su 13. februara 1942. godine odlučili da se partizanski odredi ponovo razdvoje — Suvoborskom odredu je određeno da dejstvuje u Kolubari i području Suvobora, Maljena i Povlena; Valjevskom odredu je određeno da operiše u prostoru Jablanika, Medvednika i Cera, kao i celim područjem Rađevine i Podgorine; Posavotamnavskom odredu je bilo određeno da se sa tri čete Kosmajskog odreda prebaci na prostor Kosmaja.Da je ova odluka bila pogrešna, uvidelo se ubrzo. Posavotamnavski odred i Kosmajske čete su na putu za Kosmaj bile potpuno uništene u borbama sa nemačko-četničkim snagama, dok je samo jedna grupa od 20 boraca uspela da se vrati nazad i priključi Suvoborskom odredu. Valjevski odred je pod stalnim borbama uspeo da dođe u Rađevinu, ali se odatle morao prebaciti u Pocerinu, jer je u borbama izgubio polovinu ljudstva. Pošto su izgubili vezu sa Suvoborskim odredom, sa kojim je bila i Komanda Grupe odreda, oni su se početkom marta 1942. prebacili preko Drine u istočnu Bosnu, gde su se povezali sa Prvom i Drugom proleterskom brigadom.

Nakon savetovanja na Maljenu, Suvoborski partizanski odred sa  240 boraca je  krenuo  na svoje operativno područje u Kolubaru i planinske visove Maljena i Povlena. Na tom putu u selu Zarube Odred se sukobio se grupom četnika koje je razbio, pa se preko Bačevaca prebacio na Maljen, odakle se spustio u sela između Maljena i Povlena. Dolaskom na ovaj teren, gde je neprijateljska propaganda objavila da su partizanske jedinice uništene, imala je snažnog odjeka u narodu, koji je od početka ustanka bio uz Narodnooslobodilački pokret (NOP) i aktivno ga pomagao. Pojava partizana bila je iznenađenje i za četnike, koji su takođe smatrali da su partizani uništeni. Početkom marta 1942. godine, Odred se prebacio u selo Slavkovicu, gde su vodili veću borbu sa četnicima. Zbog nedostatka municije, Odred je morao da izbegava borbe, a pošto se našao u prostoru blokiranom neprijateljskim snagama, svakodnevno gonjen i bez municije i hrane, ponovo je odlučeno da se pokuša prelazak preko Zapadne Morave između Čačka i Užica, u nameri da se pređe u Toplicu ili Sandžak. Jake neprijateljske snage, koncentrisane na ovom terenu sprečile su Odred u njegovoj nameri. Na teritoriji užičkog okruga, Odred je bio napadnut koncentrisanim snagama Nemaca, Srpske državne straže, Srpskog dobrovoljačkog korpusa i legalizovanih četničkih odreda. Pošto su uspeli da se probiju sve do Gornje Gorevnice, partizani su se ovde našli opkoljeni. Nemci su iz Čačka uputili tenkove s ciljem da unište partizane, ali pre njihovog dolaska, partizani su izveli juriš i probili obruč, čime su izbegli opkoljavanje i uništenje. Potom su se pod borbom preko sela Rošci prebacili u Tometino Polje. Ovde su ih napali četnici, s kojima su vođene teške borbe u kojima je poginuo komandant Crnogorskog četničkog odreda kapetan Mladenović. Odred je potom krenuo ka Divčibarama, ali je, uvidevši da upadaju u neprijateljsku klopku, odlučeno da se preko južnih padina Bukova prebace na Magleš i12. marta 1942. godine su stigli u selo Radanovce, u blizini Ražane, na putu Užice—Valjevo. Oko podneva, Odred su napale snage dva legalizovana četnička odreda iz užičke grupe i jedan bataljon pripadnika Srpske državne straže. U kratkoj borbi, poginulo je nekoliko partizanskih boraca, među kojim i član Komande Grupe odreda zapadne Srbije Žikica Jovanović Španac, tada već proslavljeni partizanski komandat i komesar.

Žikicin drug i saborac Mića Jeremić je 1961. godine u svojoj knjizi o Žikici Jovanoviću Špancu opisao trenutak njegove pogibije:

„Iznenada je otpočela borba. Žikica je rekao: Odoh ja na položaj! I otišao je. Uskoro su i članovi Grupne komade otišli za njim, dok se na udaljenosti od pola do jednog kilometra video četnički stroj. Prišli su do Žikice da ga pitaju kako ocenjuje situaciju. Slabo zaklonjen jednim žbunom, on je klečeći osmatrao raspored neprijatelja. Obratio se jednom od drugova kraj sebe i nešto zatražio. I dok se ovaj okrenuo, Žikica je već ležao na zemlji, metak mu je prošao kroz glavu.           ”

U trenutku Žikicine pogibije, pored njega je bio komandant Komande Grupe odreda Radivoje Jovanović Bradonja, koji je u jednom intervjuu listu „NIN” decembra 1979. godine opisao Žikicinu smrt — „Žikica je poginuo baš u trenutku kada sam ja došao do njega. Pre toga smo izmenili par rečenica, a njega je pogodio metak pravo u glavu”. Žikicina pogibija izazvala je veliku potištenost kod boraca u Odredu, koji se tada nalazio u teškom položaju. Vest o njegovoj pogibiji prenela je i kvinsliška štampa. U listu „Novo vreme” od 20. marta 1942. objavljeno je da je poginuo „Žikica Jovanović zvani Španjolac”, a sutradan 21. marta objavljen je opširniji članak pod naslovom „Ubijen poznati komunista Žikica Jovanović”.

Ubrzo nakon Žikicine pogibije, okupatorsko-kvinsliške snage su uspele da unište Suvoborski partizanski odred. Iz Radanovaca Odred se preko sela Taor prebacio u valjevski kraj, gde se u Mravinjcima i Gornjim Leskovicima ponovo sukobio sa četnicimama, kao i delovi nemačkih jedinica i žandarmerija. Iscrpljeni i bez municije, borci Suvoborskog odreda su se od 13. do 16. marta borili u selima na Maljenu, nakon čega su se prebacili u selo Klince, kod Valjeva. Ovde su ih istog dana napali četnici, pa su se partizani u toku noći povukli preko sela Petnice i Prijezdić. Jake nemačko-četničke snage su 18. marta 1942. godine okružile ostatke Suvoborskog partizanskog odreda i napale ga. U ovoj borbi poginuo je veliki broj boraca, dok je drugi deo zarobljen i odveden u sabirni logor u Valjevu, gde su najvećim delom streljani. Mali deo boraca je uspeo da se pojedinačno izvuče iz neprijateljskog obruča, ali su i oni potom pohvatani i streljani. Ovo je bio poslednji partizanski odred iz sastava Grupne komande partizanskih odreda i istovremeno poslednji partizanski odred zapadne Srbije koji su uništile okupatorsko-četničke snage. U toku leta 1942. godine novi Okružni komitet KPJ za Valjevo i delegat Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju Miloš Minić su svoju aktivnost usredsredili u pravcu stvaranja uslova za formiranje novog odreda na teritoriji valjevskog okruga. Avgusta 1942. godine bio je formiran novi Valjevski partizanski odred, koji je nosio ime Žikice Jovanovića Španca. Ovaj odred postojao je do kraja oktobra 1942. godine, kada je bio razbijen, a obnovljen je ponovo marta 1943. godine.

Odlukom Predsedništva Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), a na predlog Vrhovnog komandanta Jugoslovenske armije maršala Josipa Broza Tita za „umešnost u komandovanju, specijalne podvige, pokazanu hrabrost i naročite zasluge za narod” proglašen je za narodnog heroja 6. jula 1945. godine. Istom odlukom za narodne heroje proglašeni su Đuka Dinić, Bora Marković, Mika Mitrović i Mirko Tomić.

Neposredno pre donošenja odluke o proglašenju Žikice Jovanovića za narodnog heroja, Narodna skupština Srbije je 27. juna 1945. godine donela odluku kojom je akcija Rađevačke partizanske čete u Beloj Crkvi proglašena za Dan ustanka naroda Srbije, a prvoj proslavi održanoj 7. jula 1945. godine prisustvovao je i Josip Broz Tito. Podižući akciju koju je izveo na nivo državnog praznika, nova komunistička vlast je Žikicu Jovanovića Španca isticala kao jednu od centralnih ličnosti vezanih za Narodnooslobodilačku borbu u Srbiji, a posebno za organizovanje ustanka u zapadnoj Srbiji u leto 1941. godine. Spadajući među najpromovisanije narodne heroje Jugoslavije, ličnost Žikice Jovanovića Španca je ubrzo postala jedna od ikona popularne kulture u socijalističkoj Jugoslaviji. Ulice i trgovi, osnovne škole, kasarne, pionirski odredi, omladinske radne brigade, kulturno-umetnička društva i druge instutucije dobijale su ime po njemu.

U cilju promocije njegovog lika i dela podignuto mu je i nekoliko spomen-obeležja širom Socijalističke Republike Srbije. Godine 1951. povodom proslave desetogodišnjice ustanka u Beloj Crkvi, ispred nekadašnje kafane, kod koje je 7. jula 1941. godine, najpre održan zbor, a potom i ubijeni žandari, postavljene su biste učesnika događaja — Žikice Jovanovića, Miše Pantića i Čede Milosavljevića, koje je uradio vajar Stevan Bodnarov. Iste godine, na kući u kojoj je živeo u Valjevu, u ulici Vuka Karadžića broj 54. Savez boraca NOR-a je postavio spomen-ploču. Godine 1959. u Valjevu mu je podignuta spomen-bista, rad vajarke Vide Jocić. Bista je urađena u prepoznatljivom stilu autorke i danas se nalazi u parku na Jadru, koji je posvećen ovoj autorki, zajedno sa ostalim bistama narodnih heroja koje je izradila u Valjevu.[72] Spomenik Žikici Jovanoviću Špancu u prirodnoj veličini, rad vajara Miodraga Živkovića, postavljen ispred zgrade Doma kulture u Valjevu svečano je otkriven 15. septembra 1986. godine na manifestaciji kojoj je prisustvovao Slobodan Milošević, tadašnji predsednik Predsedništva Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije, a spomenik je otkrio Žikicin saborac iz Španije, narodni heroj Veljko Kovačević. Mesto njegove pogibije, u blizini sela Radanovci, kod Kosjerića, takođe je obeleženo spomenikom, koji je rad vajara Miroslava Protića.

Nekoliko godina nakon oslobođenja, posmrtni ostaci Žikice Jovanovića su ekshumirani i zajedno sa posmrtnim ostacima Miše Pantića, kao i Dragojla i Miše Dudića sahranjeni na mestu današnjeg Doma kulture.

Nedugo potom su premešteni u park kod Jadra, a 1967. godine na Spomen groblje na Krušiku, koje je svečano otvorio 18. maja iste godine predsednik SFRJ Josip Broz Tito.

Žikicino ime nosilo je nekoliko osnovnih škola u Srbiji, a danas samo Osnovna škola „Žikica Jovanović Španac” u Beloj Crkvi.

Osnovna škola „Žikica Jovanović Španac” u Valjevu, nosila je ime heroja od osnivanja 1951. godine do 2004. kada je preimenovana u „Prvu osnovnu školu”, dok je Osnovna škola „Žikica Jovanović Španac” na Novom Beogradu, ime nosila od osnivanja 1956. godine, do 2003. kada je preimenovana u OŠ „Nadežda Petrović”. Žikicino ime je nosila je i kasarna Jugoslovenske narodne armije i Vojske Jugoslavije u Valjevu, a 2004. godine preimenovana u kasarnu „Vojvoda Živojin Mišić”.

Ulica Žikice Jovanovića u centru Valjeva preimenovana je u ulicu Vlade Danilovića, trgovca oružjem i profitera iz Prvog svetskog rata, posle "demokratskih promena" 2000. godine. U Narodnom muzeju u Valjevu postavka posvećena 7.julu i Ustanku protiv fašizma i domaćih izdajnika čami u depoima, a Drugi svetski rat je predstavljen voljom pročeteničkog sada već bivšeg direktora u skučenoj prostoriji sa nekoliko uniformi i par pištolja, bombi, pušaka i puškomitraljeza...

Danas Žikicino ime nosi Akademsko kulturno umetničko društvo „Žikica Jovanović Španac” skraćeno „Španac”, osnovano 1954. godine kao kulturno-umetničko društvo Udruženja studenata Beogradskog univerziteta. Takođe, njegovo ime nosi i preko 50 ulica na teritoriji Republike Srbije, među kojima su ulice u — Beogradu, Bačkoj Topoli, Vranju, Knjaževcu, Kragujevcu, Kraljevu, Krupnju, Leskovcu, Loznici, Nišu, Novom Sadu, Paraćinu, Požarevcu, Prokuplju, Somboru, Subotici i Šidu, kao i dve ulice u Republici Crnoj Gori u — Podgorici i Nikšiću.

Tokom 1980-ih godina snimljeno je nekoliko istorijskih TV drama i serija sa tematikom iz Narodnooslobodilačkog rata. Najveći broj ovih projekata uradila je Televizija Beograd, a režirao ih je Sava Mrmak, u saradnji sa scenaristom Sinišom Pavićem. Među nekoliko serija, 1982. godine je snimljena TV serija „Španac” koja se bavila dešavanjima u životu Žikice Jovanovića Španca, od početka Aprilskog rata do prve ustaničke akcije u Beloj Crkvi, jula 1941. godine. Podlogu za seriju činila je knjiga „Prvi koraci ka slobodi” valjevskog prvoborca Miće Jeremića. Glavnu ulogu Žikice Jovanovića u ovoj seriji tumačio je glumac Danilo Lazović, a pored njega, u seriji su igrali i — Mira Stupica u ulozi Žikicine majke Olge, Vladan Živković u ulozi Miše Pantića i drugi.

Oko pogibije Žikice Jovanovića Španca, koji je u posleratnom periodu bio istican kao jedna od centralnih ličnosti „Narodnooslobodilačkog rata i socijalističke revolucije” Valjeva i zapadne Srbije i kao ličnost koja je ispalila „prvu ustaničku pušku” u Srbiji, postojale su određene kontroverze, a krajem 1980-ih godina pojavile su se sumnje u zvaničnu verziju njegove smrti. Istoričar Vladimir Dedijer, učesnik i dobar poznavalac događaja iz perioda Narodnooslobodilačkog rata, kao i istorije Komunističke partije Jugoslavije, otkrivanjem novih pojedinosti vezanih za partijske borbe u vreme „velike čistke” u Sovjetskom Savezu, u kojoj su stradali mnogi istaknuti funkcioneri KPJ, kao i pojedinosti vezanih za imenovanje Josipa Broza Tita za generalnog sekretara KPJ, smatrao je da su Žikicu Jovanovića ubili partizani. U isto vreme, pojavile su se sumnje i u zvanične verzije smrti pojedinih istaknutih učesnika Španskog građanskog rata, koji su poginuli u NOR-u, poput Marka Oreškovića, Ratka Pavlovića Ćićka, Petra Drapšina, ali i Blagoja Parovića, koji je stradao u Španiji i dr. Povod za likvidacije bio je u tome što su oni u Španiju odlazili preko veze sa starim rukovodstvom KPJ, kao i što je u Španiji sredinom 1937. godine održana Konferencija KPJ, na kojoj je nakon smene i hapšenja dotadašnjeg sekretara KPJ Milana Gorkića, data podrška Petku Miletiću za novog sekretara KPJ, a ne Josipu Brozu Titu. Iako Žikica nije bio učesnik ove Konferencije, jer je u Španiju došao tek početkom 1938. godine, Dedijer smatra da je povod za njegovu likvidaciju mogao biti to što se u Barseloni upoznao sa Živojinom Pavlovićem, članom CK KPJ i bliskim saradnikom Milana Gorkića. Pavlović je bio antistaljinista i krajem 1940. godine je napisao knjigu „Bilans sovjetskog termidora” u kojoj je opisao staljinstički teror i čistke u kojima su stradali njegovi drugovi, zbog čega su ga partizani streljali u oslobođenom Užicu, u jesen 1941. godine.

Žikicin brat Dragoljub Jovanović, koji je kao predratni oficir rat proveo u zarobljeništvu, a nakon rata se kao oficir JA izjasnio za Rezoluciju Informbiroa i bio zatočen na Golom otoku, takođe je sumnjao u zvaničnu verziju o smrti svoga brata. On je smatrao da je Žikica ubijen po nalogu Josipa Broza Tita, a razloge je video u tome što je bio popularan kod naroda valjevskog kraja, kao i u činjenici da nije mnogo poštovao naređenja i direktive KPJ i Tita. O smrti Žikice Jovanovića Španca postojale su i neke druge teorije, a po jednoj koju je 1989. godine izneo Ljubomir Nedeljković, borac Suvoborskog partizanskog odreda, Žikica, poginuo je nesrećnim slučajem, prilikom šenlučenja jednog od boraca. Takođe, Nedeljković je tvrdio da Žikicinoj pogibiji nije prisustvovao Radivoje Jovanović Bradonja, kako je tvrdila zvanična verzija. Po jednoj od verzija, Žikica Jovanović, nakon što je teško ranjen, izvršio je samoubistvo, kako ga četnici ne bi zarobili. Đorđe Novaković, zastupnik komandanta Zlatiborsko-užičkog četničkog odreda je avgusta 1942. godine je izjavio:" Žikicu Jovanovića Španca je ubio u sukobu sa njegovim četnicima 12. marta 1942. četnik Mlađen Nešović".

Nakon petooktobarskih promena 2000. godine Vlada Srbije, na čelu sa Zoranom Đinđićem, predložila je novi Zakon o državnim praznicima, kojim je ukinut Dan ustanka naroda Srbije, a ovaj Zakon Narodna skupština je usvojila 11. jula 2001. godine. U narednom periodu, predstavnici nove vlasti, kao i antikomunistički orijentisani pojedinci nastojali su da izvrše reviziju istorijskog događaja od 7. jula 1941. godine, predstavljajući ga isključivo kao dan početka „komunističke borbe za vlast"

Sinoć su opet a ko će drugi do novinari, Rade Radovanović i naš Valjevac Dragan Todorović  javno rekli istinu, kako danas narod  živi u Srbiji i zašto tako živi. Ukazali su na suštinu problema ko danas drži nož i pogaču, i ko je odgovoran što se ne živi život dostojan ćoveka.

 Kao i Žikica Španac 41. prošlog veka pozvali su ljude da se bore za slobodu i uskračeno  prava da rade i žive od svog rada.

SLOBODARSKI DUH ANTIFAŠISTE ŽIKICE JOVANOVIĆA ŠPANCA JAČI JE OD SVAKE POKVARENE VLASTI