U izdanju  Balkanološkog instituta SANU i Pravoslavne Ohridske arhiepiskopije  objavljena je nova knjiga knjiga u ediciji  posebnih izdanja: „Freske Markovog manastira". Monografija je  doktorska disertacija Valjevke Marke Tomić Đurić, naučnog saradnika Balkanološkog instituta SANU.

Zadužbina srpskih kraljeva iz porodice Mrnjavčević je moćno  ilustrovana i likovno na najvišem nivou opremljena monografija.  Marka je zaokružila svoj istraživački poduhvat  na metodološki najsavremeniji način sagledavši i  tumačeći  pitanja vezana za živopis katolikona Markovog manastira – crkve Svetog Dimitirija u Sušici,  jednog od najznačajnijih crkvenih spomenika srpskog umetničkog nasleđa u Severnoj Makedoniji.

Reprezentativno Markino  delo  je plod doktorske disertacije, a  više je razloga da baš  Markov manastir kod Skoplja, zadužbina kralja Vukašina Mrnjavčevića i njegovog sina Marka  bude istražen.

"Jedan od centralnih spomenika  srpske istorije i umetnosti iz druge polovine 14. veka je Crkva Svetog Dimitrija u Markovom, tematski najrazvijenija, idejno najsloženija i umetnički najznačajnija celina srpskog zidnog slikarstva iz tog doba. Istraživanjem ove crkva i njenog slikarstvo nestaje  praznina  u srpskoj istoriografiji. Prva i jedina  jedina monografija o Markovom manastiru napisana 1925. godine. Posle skoro jednig veka celovito i na osnovama savremene metodologije istorije umetnosti sagledano je  celokupno slikarstvo ovog manastira", kaže Marka Tomić Đurić.

O vremenu izgradnje i oslikavanja crkve svetog Dimitrija u Markovom manastiru svedoči oštećeni ktitorski natpis nad južnim vratima naosa sa informacijom da je gradnja manastira  "usrdnošću i trudom blagovernog kralja Vukašina s blagovernom kraljicom Jelenom i s mnogovoljenim im prvorodnim sinom, blagovernim kraljem Markom i Andreašem i Ivanišem i Dmitrom  6853 (1344/1345) u dane blagovernog cara Stefana i hristoljubivog kralja Vukašina, a svrši se u dane blagovernog i hristoljubivog kralja Marka“.

"Pojedini podaci sa ktitorskog natpisa  podložni su preispitivanje i ocenu istorijske vrednosti svog sadržaja. Podizanje monumentalne crkve vezuje se za politički uspon i novostečeno Vukašinovo kraljevsko dostojanstvo. Graditeljske osobenosti crkve Svetog Dimitrija ukazuju na to da su se uslovi za podizanje ovako reprezentativne zadužbine stekli u vreme kada je Vukašin dobio kraljevsku titulu 1365. odnosno 1366, a da je gradnja završena najkasnije do njegove smrti 1371. godine. Reč je o najvišim dometima arhitektonskog stilskog izraza osobenog za grupu crkava iz skopske oblasti. Smatra se da su sve te crkve delo lokalnih graditelja, a da su protomajstori – tvorci arhitektonske koncepcije majstori dobro  upoznati sa solunskom tradicijom, kao i graditeljstvom sa Primorja", ističe Marka Tomić Đurić i napominje da  slikari  nisu potpisivali svoja dela  sačuvana u brojnim crkvama Srpskog carstva, pretežno u južnim krajevima i na teritoriji Kosova i Metohije.

Marka istiće  da  umetnički karakter slikanog programa u Markovom manastiru potiče iz tradicije stvarane u jugozapadnim oblastima Srpskog carstva.

"Na ovim prostorima  je 1365. kao savladar cara Uroša Vukašin Mrnjavčević bio priznavan za kralja. Prizren, Prištinu, Novo Brdo, Skoplje, Prilep, Ohrid i Prespa. Skoplje i Ohrid bili su najznačajniji umetnički centri u državi Mrnjavčevića.  Skoplje je kao „centar Skopske mitropolije i prestonica Srpskog carstva bilo važno stecište umetnosti, iako najveći broj spomenika, crkva i drugih objekta nije sačuvan do danas. Ohridska škola  je  umetnički bila značajnija  i rad njenih gradskih radionica. Ceo 14. vek bio je posvedočen u većem broju crkava na teritoriji Ohridske arhiepiskopije" podseća autorka monografije.

"Umetnička rešenja i sadržina dramski naglašena putem ekspresivne snage gesta, boje i forme ostaće jedinstvena u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti, a najbolji među slikarima ostvario je neka od najuspelijih dela u umetnosti poznih Paleologa" ističe Marka Tomić Đurić.

Tokom 13. veka u Nemanjićkoj Srbiji sva reprezentativna zdanja su nicala  voljom i sredstvima članova dinastije. U vreme kralja Milutina, u prvim decenijama 14. veka snažnu graditeljsku delatnost omogućio je materijalni uspon društva, i  od treće decenije i vlastelinske porodice postaju  ktitori.

"Zbog  reprezentativnosti i značaja najustaknutije su  vladarske zadužbine, kao i  krug spomenika koje podiže vlastela, zavisni od svije  ekonomske i političke moći. Kroz 14. vek od vremena kralja Stefana Dečanskog do vladavine oblasnih gospodara poznate su brojne zadužbine srpske vlastele" podseća  Marka  na značaj srpske srednjovekovne vlasteli i njihov neimarski dporinos u graditeljskim poduhvatima".

Politički uspon braće Vukašina i Uglješe Mrnjavčevića počeo je u doba vladavine cara Dušana, a posle njegove smrti i raspada Srpskog carstva postali su najmoćniji srpski vlastelini. Vukašin je još oko 1350. bio župan u Prilepu, a za vreme vladavine poslednjeg srpskog cara Uroša zagospodario je i Skopljem, a verovatno i Prizrenom, da bi 1365. postao carev savladar sa titulom kralja.

NJegov brat Uglješa dobio je titulu despota i Sersku oblast na upravu, gde je preuzeo vlast od Dušanove udovice carice Jelene.

Mrnjavčevići su moć dobrim delom gradili mudrom bračnom politikom- Uglješa se oženio Jelenom, u monaštvu Jefimijom, ćerkom gospodara Drame kesara Vojihne, rođaka cara Dušana. Sestru Jelenu udali su za Radonju, najstarijeg sina sevastokratora Branka Mladenovića, gospodara Ohrida i brata Vuka Brankovića, dok je Vukašinova kći Olivera bila supruga Đurađa Prvog Balšića.

"Braća Mrnjavčević  su vladala u nekoj vrsti zajedništva i saradnje.Nije bilo  granice između njihovih teritorija, a i njihovi politički potezi su bili usmereni ka zajednštvu. Prva generacija Mrnjavčevića imala je ogroman  politički uspon  u okvirima srednjovekovnog srpskog državnog sistema"naglašava Marka Tomić i podseća da su bili prvi na udaru najezde Turaka na Balkan.

"Srpska vlastela u matici nije podržala braću Mrnjavčević, a obojica su poginula 26. septembra 1371. u btci na reci Marici, 30-ak km od  danas Jedrena. Iako narodna epika tereti kralja Vukašina za smrt cara Uroša, poslednji vladar iz dinastije Nemanjića nadživeo je svog savladara nekoliko meseci, preminuo je  početkom decembra 1371. "

Posle Maričke bitke Serska oblast prestala je da postoji, a veliki prostor Vukašinovog kraljevstva sveden je na skromno područje u Pelagoniji sa centrom u Prilepu, sa naslednikom njegovim sin kraljem Markom, kasnije  epskom ličnošću   iz srpske narodne poezije,i u predanjima drugih balkanskih naroda.

U duhu tradicije Nemanjića, čijim su stopama Mrnjavčevići  krenuli, Marko je najpre nosio i titulu mladog kralja.

" Marko je od kraljevića postao kralj zaslužan za oslikavanje katolikona crkve svetog Dimitrija, a moguće i za neke završne graditeljske radnje. Markov lik  je  naslikan je na dva mesta u crkvi – u priprati i na južnoj fasadi. U priprati je prikazan pored roditelja, kralja Vukašina i kraljice Jelene koji drže ktitorski model hrama, a dvojni ktitorski portret dvojice vladara naslikan je na južnoj fasadi.Ktitorsko-vladarski portreti o jasno pokazuju Markovo shvatanje vlasti i njegov odnos prema srpskom prestolu koji mu je legitimno pripao" nema dilemu  Marka Tomić Đurić.

Nameće se  pitanje da  li Markov manastir ima bliže veze  sa drugim zadužbinama kraljevića Marka, poput crkve svete Nedelje u Prizrenu, Marka smatra da  „najveću vrednost ova crkva u prizrenskoj Potkaljaji kao epigrafski izvor svedoči  Markova  titula mladog kralja  1370/1371 i da je to bilo njegovo ktitorstvo.

"Politička ambicija porodice Mrnjavčevića  je bila da dodelom titule mladog kralja Marku bude nastavljen kontinuitet vladanja, samim tim što je nekoliko godina ranije njegov otac postao kralj savladar. Dvestagodišnji kontinuitet vladanja svetorodne dinastije Nemanjića je prelinut 1365. godine, dok je kod porodice Mrnjavčević postojala jasna želja da preuzme vlast. Međutim istorijske i političke okolnosti su uskratile tu mogućnost" , pojašnjava autorka monografije.

U vreme nastanka, Markov manastir je bio ekonomski veoma moćan i pored razvijenog monaškog života, isticao se po svom  prepisivačkom i prosvetnom radu. Izvori navode da je početkom 19. veka (od 1801. do 1818) iguman ovog manastira bio Kiril (Pejčinović),  otvorio manastirsku školu, obnovio biblioteku i sastavio svoju zbirku molitvi „Ogledalo“, štampanih  1816. u Budimpešti.

"U manastirskom kompleksu od konaka  delimično srušenih sačuvana je zgrada stare trpezarije, čiji su zidovi oslikani freskama iz 14. veka koje su stradale u požaru, usled čega su gotovo u potpunosti izgubile svoja originalna likovna svojstva. Pažnju svakako zaslužuje i pet najstarijih sačuvanih ikona – poprsne predstave Hrista Pantokratora, Bogorodice Odigitrije, svetog Jovana Preteče, svetog arhanđela Mihaila i svetog Dimitrija. Ikone predstavljaju najviše umetničke domete ikonopisa epohe Paleologa, a od 1973. godine čuvaju se u Muzeju grada Skoplja" naglašava Marka .

Predmet interesovanja srpske javnosti u matici postala je u drugoj polovini 19. veka nakon što je tadašnji profesor Velike škole Panta Srećković objavio u Glasniku Srpskog učenog društva da je u Markovom manastiru kod Skoplja video fresku nacionalnog junaka Marka Kraljevića i porodice Mrnjavčević. Usledila su otkrića sa putovanja po Staroj Srbiji ruskog konzula i naučnika Ivana Jastrebova, ekspedicije vodećih srpskih naučnika tog doba. Zznačajnom napretku u metodologiji izučavanja fresaka Markovog manastira početkom 20. veka doprineo je francuski vizantolog Gabrijel Mije. Autor je  knjige o srpskoj srednjovekovnoj arhitekturi „Stara srpska umetnost“ 2019. obeležila 100. „rođendan“.

Iz pregleda istraživanja Markovog manastira u 20. veku nameće se  pitanje da li  svi važniji radovi izvedeni u međuratnom periodu, a da do 2008. ostvaljaju  „prazninu“.

"Nema opipljivih dokaza da je postojao veći vremenski vakum u tom pogledu. Međuratni period bio je bio isunjen  istraživačkim i terenskim radu. Monografija Lazara Mirkovića i Žarka Tatića, plod velikih napora Narodnog muzeja u Beogradu. Ekipe   stručnjaka su radile svuda gde se prostiralo srpsko srednjovekovno nasleđe. Konzervatorsko-restauratorski radovi izvedeni su u okviru organizovanih ustanova zaštite na teritoriji Makedonije i Skoplja tokom sedme decenije 20. veka. U narednim decenijama slede istraživanja koja su dala značajan broj radova, a neke teme kontinuirano okupiraju pažnju istraživača", podseća Marka Tomić Đurić.

Markov manastir sa sestrinstom se nalazi   u dolini Markove reke, kod sela Sušica, 17 kilometara južno od Skoplja. Kanonski nepriznata Makedonska pravoslavna crkva ga je prisvojila. Marka Tomić Đurić  je za tokom izrade doktorske disertacije imala saglasnost MPC i NU Konzervatorskog centra u Skoplju da istražuje, a najveću podršku je imala od nebrojnog sestrinstva i  igumanije Ilijane, požrtvovanih  i posvećenih manastirskom životu.

Akademizam prestoničke vizantijske tradicije predstavlja crkva svetog Dimitrija u Markovom manastiru. Crkva ima  osnovu upisanog krsta razvijenog tipa sa kupolom i pripratom sa slepom kalotom. Narteks – priprata je samo stubovima odvojen od naosa – centralnog dela crkve. U 19. veku sa zadnje strane dozidan je otvoren trem. Istoričari umetnosti Vojislav Korać i Marica Šuput u knjizi „Arhitektura vizantijskog sveta“ ukazuju da je iznad naosa sačuvana kupola sa osmostranim tamburom, dok je postojeća kalota najverovatnije zamenila prvobitnu kupolu nad pripratom.

„Graditelj pouzdanog obrazovanja uspeo je da usmeri moćnog ktitora ka rešenjima koja celini crkve daju visoku arhitektonsku vrednost. Osmostrana kupola i spolja trostrana oltarska apsida, kao i srazmerno zatvoreni zidovi, povezuju crkvu svetog Dimitrija sa tokovima vizantijske arhitekture bliskim provincijskoj tradiciji. Ali, po načinu zidanja u slojevima od jednog reda kamena i dva ili više redova opeke, kao i po dvospratnim ukrasnim nišama na apsidi, crkva je bliža prestoničkoj tradiciji, dok je arhitektura fasada urađena u najboljoj tradiciji akademskih rešenja srednjovizantijskog razdoblja“, navodi se u knjizi „Arhitektura vizantijskog sveta“.

Tačna godina i mesto rođenja kralja Marka Mrnjavčevića nisu poznati, pretpostavlja se da je rođen između 1335. u 1340, u vreme kad je car Dušan nosio titulu mladog kralja.

Odrastao je na carevom dvoru, a zbog pažljive porodične bračne „kombinatorike“ najpre je bio oženjen Jelenom, ćerkom Radosava Hlapena, gospodara Bera i Vodena. Brak je raskinut kad je njegov otac dobio titulu kralja. Mrnjavčevići su navodno „pucali“ na više – na orođenje sa hrvatskim knezom Grgurom Šubićem, što je izazvalo protest pape Urbana Petog. Istoričari nisu sigurni da li je u pitanju baš Teodora iz kuće Šubića, pominju i udovicu vlastelina Grgura istog imena, sa kojoj je kralj Marko bio oženjen dok nije ponovo vratio Jelenu Hlapenovu. Jedan od najopevanijih junaka srpske epske poezije poginuo je 17. maja 1395. kao turski vazal u bici na Rovinama.

Monografija Marke Tomić Đurić je rađena timski. Za vizuelni izgled monografije zaslužan je Miroslav Lazić. Autor fotografija je Đorđe Đoković, a korišćena je i arhivska građa (crno-bele fotografije, crteži i akvareli Žarka Tatića) iz zbirke Narodnog muzeja u Beogradu.